Wśród osób starszych — zwłaszcza tych po 70. – bardzo trudno zastosować jeden, powszechny model oceny, który pozwoliłby na generalizację stopnia ubytków w zakresie inteligencji. Wszystko za sprawą złożoności samego pojęcia oraz faktu, że zmiany u seniorów zachodzą w sposób mocno zindywidualizowany. Jednak specjaliści zgodnie twierdzą, że w większości przypadków nie ma powodów deprecjonowania umiejętności poznawczych osób starszych. Ogólna inteligencja seniora utrzymuje się na podobnym, stabilnym i wysokim poziomie do około 60-65 r.ż., a w niektórych aspektach nawet wzrasta. Dzisiaj postaramy się pokazać, na jakich polach osoby starsze „biją na głowę” swoich wnuków.
W tym artykule:
- Definicja inteligencji
- Jak zmienia się inteligencja płynna w starszym wieku?
- Skrystalizowana inteligencja seniorów — wysokie zdolności adaptacji osób starszych
- Zdolności werbalne i arytmetyczne osób w podeszłym wieku
- Fundacja NWPM i Samorząd Województwa Mazowieckiego — wspólnie dla Psychoedukacji osób starszych
Definicja inteligencji
Pojęcie i pojmowanie “inteligencji” zmieniało się na przestrzeni dekad. Mimo to nadal budzi wiele niejasności. Wynika to m.in. ze złożoności procesów i umiejętności poznawczych, dzięki którym dana osoba ma zdolności nie tylko do rozwiązywania problemów, ale także przystosowania do życia w zmieniających się warunkach, czy też do wchodzenia w interakcje z innymi ludźmi.
Początkowo traktowano inteligencję jako “zdolność do uczenia się, rozumienia, przyswajania pojęć, operowania abstrakcją”. Nie wyczerpywała ona jednak całego zakresu zdolności intelektualnych jednostki, skupiając się tylko na elementach poznawczych i logicznych.
Duży wkład do rozwoju definicji inteligencji miał niemiecki psycholog William Stern, który wprowadził współczynnik inteligencji IQ. Jest on ilorazem wieku rozumowego do wieku życia, pomnożonym przez 100. Według badacza inteligencja jest to “umiejętność przystosowania się do nowych okoliczności i zadań”.
Ciekawy, najszerszy opis, zaproponował natomiast Edward Nęcka, który twierdzi, że “inteligencja to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi”.
Płynna kontra skrystalizowana inteligencja seniorów
Obecnie istnieje kilka teorii na temat różnorodności i podziału zdolności indywidualnych jednostki. Jednym z najsłynniejszych jest model inteligencji Cattella, który wyróżnia dwa jej typy:
- płynną
- skrystalizowaną
Formy te skutecznie się uzupełniają. O ile pierwsza z nich maleje wraz z wiekiem, o tyle skrystalizowana inteligencja seniora może zrekompensować ten regres — i to z nawiązką.
Dzisiaj chcemy przybliżyć, czym jest inteligencja płynna i skrystalizowana i jak zmienia się ona wraz z wiekiem.
Jak zmienia się płynna inteligencja seniora?
Umiejętności określane jako “płynne” bardzo mocno skorelowane są z fizjologicznym, neurobiologicznym stopniem rozwoju organizmu. Obejmuje ona m.in.:
- rozumowanie abstrakcyjne,
- zdolność uczenia się,
- pamięć,
- szybkość przetwarza informacji i podejmowania decyzji,
- umiejętności w zakresie myślenia indukcyjnego, dedukcyjnego i abstrakcyjnego.
Ponieważ ma silne podłoże neurobiologiczne, jej poziom jest mocno związany z wiekiem. Inteligencja płynna rozwija się do zakończenia okresu dojrzewania, czyli do około 20 r.ż. Wtedy osiąga swój najwyższy poziom. Utrzymuje go w miarę stabilnie przez około …15-20 lat!!! Chociaż trudno w to uwierzyć, jednak zaczyna ona maleć już u osób 35-40-letnich. Początkowo zmiany są niezauważalne. Są to mniejsze zdolności do zapamiętywania, nieco spowolnione tempo uczenia się i przyswajania nowej wiedzy. Pojawiają się też drobne ograniczenia zdolności organizacyjnych.
W kolejnych latach ograniczeniu ulegają umiejętności przetwarzania informacji, spostrzegawczość i pojemność uwagi.
Wszystkie te zmiany mają związek w dużej mierze ze starzeniem się mózgu i zanikiem neuronów.
Skrystalizowana inteligencja seniorów — wysokie zdolności adaptacji osób w podeszłym wieku
Najprościej mówiąc, inteligencja skrystalizowana jest to ogólna wiedza o świecie, doświadczenie, nabyte zdolności oraz umiejętności ich wykorzystania w życiu codziennym. Składają się na nią m.in. zasób słów, rozumienie werbalne i słuchowe, orientacja przestrzenna, wiedza mechaniczna (schematyzacja procesów i zachowań).
To właśnie inteligencja skrystalizowana umożliwia seniorom wykorzystywać ich wiedzę i doświadczenie do radzenia sobie w zmieniającym się świecie. Ułatwia też adaptację do nowych warunków. To dzięki niej też zachowują stoicki spokój, wiedząc, że wszystko, co dzieje się w życiu “przemija”. Podchodzą więc do sytuacji i wydarzeń z rezerwą, dystansem i równowagą.
To dzięki niej abstrakcyjne i logiczne zdolności (będące częścią umiejętności “płynnych”) zastąpione zostają pragmatyzmem. Pozwala on na realną ocenę rzeczywistości i wygodną egzystencję w nowych warunkach.
Skrystalizowana inteligencja seniora ma niewiele wspólnego z genami i zmianami neurobiologicznymi. Wpływają na nią cechy indywidualne osoby starszej, a także jej ogólny stan zdrowia i kondycja fizyczna. U części z nich obserwuje się nawet powolny, ale systematyczny wzrost umiejętności skrystalizowanych nawet do ok. 70 rż.
Zdolności werbalne, arytmetyczne i procesy dedukcyjne osób w podeszłym wieku
Zasób słownictwa, zdolność jego używania oraz rozumienia jest najlepiej zbadaną częścią inteligencji skrystalizowanej. Okazuje się, że umiejętności werbalne najdłużej pozostają niezmienne. Dotychczasowe badania wykazują, że utrzymują się one na swoim maksymalnym poziomie, a nawet nieznacznie wzrastają do ok. 70 rż.
Natomiast już wcześniej powoli pogarszają się zdolności arytmetyczne. Proces ten może rozpocząć się nawet ok. 46 r.ż. Jednak zmiany są nieznaczne, a wysokie umiejętności logicznego myślenia i rozwiązywania problemów w tym np. zadań matematycznych utrzymują się również do 70-tki.
Wiek natomiast w sposób widoczny wpływa na procesy indukcyjne i dedukcyjne. Wraz z upływem lat wydłuża się czas reakcji na bodźce bardziej skomplikowane, wymagające myślenia i kojarzenia. Z wiekiem znacznie spada również koncentracja, a seniorzy stają się bardziej podatni na czynniki rozpraszające uwagę.
Fundacja NWPM i Samorząd Województwa Mazowieckiego — wspólnie dla Psychoedukacji osób starszych
Zmiany w sposobie postrzegania rzeczywistości seniora, myślenia abstrakcyjnego, a także umiejętności adaptacji do zmian środowiskowych są mocno zindywidualizowane. Faktem jest, że ogólna inteligencja utrzymuje się na podobnym poziomie do około 60-65 roku życia. Znaczące zmiany widoczne są dopiero po 70-tce.
Ze względu na stereotypy — często krzywdzące dla osób w podeszłym wieku — zagadnienie inteligencji seniora poruszane jest w programie: Psychoedukacja osób starszych, który od grudnia 2022 r. realizuje Fundacja Nie Widać Po Mnie.
W ramach programu seniorzy oraz ich bliscy mają dostęp do bezpłatnych webinariów, e-booków oraz tekstów edukacyjnych związanych ze zdrowiem fizycznym i psychicznym osób po 50.
Zadanie dofinansowane ze środków z budżetu Województwa Mazowieckiego.
