Wypalenie zawodowe nauczycieli — źródła, objawy, metody zapobiegawcze?
Nauczyciele są w szczególności obciążeni ryzykiem wypalenia zawodowego. Charakter pracy, ogromna odpowiedzialność za nieletnich, konieczność wchodzenia w interakcje z innymi i silnej kontroli swoich emocji rodzą napięcia wewnętrzne, a płaci za to zdrowie psychiczne.
Dzisiaj dowiesz się:
- Jak wygląda wypalenie zawodowe?
- Na co zwrócić uwagę?
- Jak się przed nim chronić?
Wypalenie zawodowe — definicja
W pojmowaniu problemu kluczowym jest fakt, że nadal nie jest ono ujęte jako choroba lub zaburzenie o podłożu psychicznym w obowiązującej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Zaburzeń ICD-10 oraz mającej wkrótce ją zastąpić ICD-11. Oznacza to, że nie ma jasnych wytycznych pozwalających rozpoznać problem. Co więcej, z tego tytułu nie przysługuje też zwolnienie lekarskie na poratowanie zdrowia. Wynikiem tego jest konieczność bacznej obserwacji samego siebie, aby w odpowiednim momencie wychwycić pierwsze symptomy wypalenia zawodowego nauczyciela.
Zatem cóż ono oznacza?
Po raz pierwszy tego pojęcia użył amerykański psychiatra Freudenberger. Określił on je jako „stan zmęczenia lub frustracji spowodowany poświęceniem się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi”.
Obecnie bardziej popularna jest definicja Christiny Maslach. Ujęła ono wypalenie zawodowe jako zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obniżonego poczucia dokonań osobistych, które może wystąpić u osób pracujących z innymi ludźmi w pewien określony sposób.
Ogólnie traktuje się wypalenie zawodowe jako specyficzną reakcję organizmu na przewlekły stres, która objawia się ogólnym wyczerpaniem emocjonalnym, psychicznym i fizycznym.
Może dotknąć każdego.
Jednak w szczególności narażeni są na niego przedstawiciele zawodów pomocowych. Do nich właśnie zaliczają się nauczyciele.
Wypalenie zawodowe wśród kadry systemu edukacji — statystyki
Ze względu na brak ujęcia problemu w obowiązujących klasyfikacjach brakuje realnych danych, które odzwierciedlałyby problem. Pojedyncze analizy prowadzone są na wybranych, stosunkowo niewielkich grupach przedstawicieli zawodu. Nie dają więc pełnego obrazu sytuacji.
Sam Związek Nauczycielstwa Polskiego od dawna zwraca jednak uwagę na złą sytuację osób zatrudnionych w placówkach edukacyjnych — przeciążenie obowiązkami, ciągłe zmiany systemowe, stres i nieadekwatne wynagrodzenie.
To m.in. jest przyczyną braków kadrowych. Zgodnie z danymi Głównego Urzędu Statystycznego w roku 2022/2023 ubyło 0,7% nauczycieli (Źródła dane GUS)
Źródła wypalenia zawodowego pracowników systemu edukacji — warunki pracy i charakter jednostki
Należy pamiętać, że wyczerpanie jest efektem kompilacji wielu czynników. Specjaliści dzielą je na środowiskowe i indywidualne. Największy wpływ mają te z pierwszej grupy.
Źródła zewnętrzne
Nauczyciel nieustannie wchodzi w trudne interakcje. Radzi sobie z uczniami — często także dziećmi z problemami. Utrzymuje relacje z rodzicami, którzy reprezentują sobą różne stanowiska, poglądy i charaktery. Są mediatorami w przypadku konfliktów między podopiecznymi. I ostatecznie mierzą się z przełożonymi. Wszystko to sprawia, że żyją i pracują w ciągłym napięciu i w otoczeniu trudnych emocji.
Wśród źródeł wypalenia zawodowego specjaliści wymieniają także obciążenie obowiązkami. To mit, że pracują oni jedynie 18 godzin tygodniowo. Wielu z nich podejmuje zatrudnienie w kilku placówkach edukacyjnych, zwłaszcza jeśli jedna nie zapewnia im pełnej formy zatrudnienia. Dojazdy zajmują czas. Do tego dochodzi sprawdzanie klasówek, przygotowanie do lekcji, a także coraz bardziej wymagające i czasochłonne czynności administracyjne i dokumentujące pracę.
Od nauczycieli wymaga się też dużo. Mają nie tylko przekazywać wiedzę i sami ją ciągle pogłębiać. Powinni także brać udział w wychowaniu dzieci, ich adaptacji do społeczeństwa i przystosować do późniejszego wchodzenia w interakcje. To przytłacza, stresuje, a finalnie demotywuje.
Kolejnym elementem, niezwykle istotnym w generowaniu zjawiska wypalenia zawodowego w tej grupie, jest nieadekwatne wynagrodzenie — zwłaszcza na początku kariery zawodowej. Do tego dokładamy także zasady awansu określone ściśle w Karcie Nauczyciela, które nakładają na pracowników trudne wymogi, zamykają częściowo drogę kariery przed ustalonymi okresami. Tym zniechęcają do kształcenia i większego zaangażowania. Odbierają także poczucie sprawczości i kontroli. To rodzi frustrację. Dodatkowo ciągłe badanie wyników pracy i wizytacje rodzą stres i napięcia.
Nauczyciele często pozostawieni są “sami sobie”. Rzadko mogą liczyć na pomoc kolegów, którzy – podobnie jak oni – są przeciążenia i zmagają się ze swoimi problemami. Sytuację pogarsza również hierarchizacja i rywalizacja.
To tylko kilka z najistotniejszych czynników, które wpływają na zwiększenie ryzyka wystąpienia wypalenia zawodowego u pracowników sektora edukacji.
Jednak nie możemy także ignorować elementów indywidualnych.
Czynniki wewnętrzne,
Wśród cech zwiększających podatność na wyczerpanie wymienia się:
- perfekcjonizm,
- niską umiejętność adaptacji do zmian,
- niskie poczucie własnej wartości,
- wysoką wrażliwość emocjonalną,
- niską odporność na stres i brak wiedzy na temat metod i narzędzi radzenia sobie z napięciem emocjonalnym i lękiem.
Większym ryzykiem obarczone są także osoby, które z ogromnym entuzjazmem rozpoczynają pracę nauczyciela. Ten optymizm, zaangażowanie i chęć kreowania młodych umysłów w zetknięciu z realiami często przegrywa. W końcu, aby coś mogło się wypalić, musi najpierw płonąć, a im większy ogień, tym szybciej trawi.
Objawy wypalenia zawodowego nauczycieli
Obecnie najbardziej popularna jest definicja Christiny Maslach, którą przytoczyliśmy wyżej. Zgodnie z nią wypalenie zawodowe objawia się w formie:
- wyczerpania emocjonalnego — jest to znużenie, apatia, niechęć do pójścia do pracy, brak zaangażowania, a nawet pustka emocjonalna;
- depersonalizacja — jest to negatywne nastawienie do osób, z którymi nawiązywane są relacje zawodowe; złe postrzeganie współpracowników oraz irytacja lub sarkazm w kontaktach z nimi; uważanie uczniów za agresywnych, niewdzięcznych lub niezaangażowanych;
- obniżenie poczucia własnych dokonań — niedostrzeganie swoich osiągnięć i sukcesów, obniżanie swoich umiejętności oraz wiedzy, spadek poczucia własnej wartości.
Warto zauważyć, że wypalenie zawodowe dotyczy tylko tej części codzienności. Nie dotyka innych sfer np. rodzinnej i towarzyskiej, czym różni się od depresji.
Jak nie dopuścić do braku zadowolenia?
To z pewnością nie jest zadaniem łatwym. W pędzie i nadmiarze obowiązków trudno jest o siebie zadbać. Jednak warto, bo — jak z każdą chorobą — lepiej zapobiegać niż leczyć.
Co więc możesz zrobić?
Obserwuj siebie
Przyglądaj się swoim stanom emocjonalnym. Naucz się nazywać uczucia i doszukiwać się ich źródła. To ułatwia redukowanie napięcia i przywrócenie równowagi. Poświęć chwilę wieczorem na przemyślenie tego, co się zdarzyło danego dnia. Co wyprowadziło Cię z równowagi i dlaczego? Zaakceptuj swoją reakcję. Przenigdy siebie nie karć. To prosta droga do obniżenia poczucia własnej wartości.
Praktykuj techniki relaksacji
Wśród licznych metod znajdziesz takie, których działanie zostało już wielokrotnie potwierdzone. Są to sposoby redukcji stresu polecane przez psychologów, psychiatrów i stosowane powszechnie jako część psychoterapii. Wcale nie musisz jednak udać się do specjalisty. Możesz je wykonywać w domu.
Polecamy Ci:
- trening autogenny Schulza
- metodę relaksacji Jacobsona
- techniki oddechowe w tym np. oddychanie przeponowe
- medytację,
- trening mindfulness.
Znajdź swoje hobby
Nauczycielom jest trudniej. Zazwyczaj uczą przedmiotu, który właśnie ich fascynuje. Jednak nie zamykaj się na nowości. Poszukaj czegoś innego: bieganie, puzzle, szachy, joga, krzyżówki. Lista jest długa — znajdź koniecznie coś dla siebie. Pozwoli Ci to oderwać myśli od pracy.
Wprowadź work-life balance
Wydaje Ci się, że to utarty frazes?
Nic bardziej mylnego.
Równowaga pomiędzy życiem prywatnym a zawodowym jest jedną z podstaw zachowania zdrowia psychicznego. Poświęcając całą energię na jedno działanie, zaniedbujesz inne. Pojawiają się wyrzuty sumienia. Rodzą się konflikty, które pogłębiają zniechęcenie, frustrację i obniżają poczucie własnej wartości. Tymczasem to rodzina i przyjaciele są największym wsparciem w chwilach kryzysu. Nie warto odstawiać ich na boczny tor.
Co zrobić, gdy czujesz zniechęcenie?
Pamiętaj, że nie każde znużenie jest od razu wypaleniem zawodowym. Jednak nie ignoruj żadnych symptomów. Samodzielnie możesz wypełnić dostępny w internecie kwestionariusz MBI, czyli Maslach Burnout Inventory.
Jeśli wskaże on, że jednak wypalenie Cię dotknęło lub jeśli czujesz, że nie radzisz sobie z wyczerpaniem, koniecznie zgłoś się do psychologa, psychoterapeuty lub psychiatry. Mimo że nie jest ono ujęte w klasyfikacji chorób, specjaliści go nie lekceważą i z pewnością pomogą Ci przezwyciężyć kryzys.
Tymczasem mamy dla Ciebie poradnik: “Wypalenie zawodowe nauczycieli”, w którym uczulamy Cię, na co zwrócić uwagę i jak dbać o swoje zdrowie psychiczne, wykonując ten zawód.
